معرفی انواع گره در فرش دستبافت ایرانی

فرش بافی و تولید انواع فرش دستبافت در مناطق زیادی از ایران با شیوه ها و تکنیکهای مختلف بافت رواج دارد و می توان گفت این امر سبب ایجاد تنوع در انواع گره گذاری نیز شده است.

گره همان پرزیست که آن را دورِ محور چله های زیر و رو گره میزنند؛ در واقع با کنار هم قرار گرفتن گره ها در نهایت نقش و طرح فرش نمایان می شود. گره را با نامهای دیگری چون ریشه، خفت، پیچه، گند، ایلمه و یا ایلمک نیز می شناسند که البته همگی به یک معنا هستند.

لازم است بدانید که میزان تراکم گره‌ها و ظرافت آنها یکی از عوامل تاثیرگذار در کیفیت فرش و همچنین مرغوبیت آن است؛ به نوعی می توان گفت هرچه تعداد گره ها بیشتر باشد قاعدتا طرح بافته شده نیز بالاتر خواهد بود، بنابراین نوع و تعداد گره دو ویژگی مهم فرش هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. در ایران تعداد گره‌ها در هر ۷ سانتیمتر را یک رج میگویند.

انواع گره در قالی بافی

با وجود انواع بسیار متنوع گره در قالی بافی، در ایران تنها استفاده از دو نوع گره ترکی و فارسی رایج است و سایر انواع گره چندان استفاده نمی شود. در ادامه به توضیح مختصری در رابطه با انواع آنها می پردازیم :

گره های ترکی

طرز عمل گره ترکی

در مورد گره ترکی میتوان گفت ساختار آن به گونه ایست که نسبت به سایر گره ها محکمتر است و استحکام زیادی در بافت فرش ایجاد میکند. در گره ترکی معمولا از قلاب استفاده می شود، این نوع از گره روی دو تار رو و زیر زده خواهد شد. طرز عمل در گره ترکی به این صورت میباشد که بافنده خامه یا همان پرز را در دست چپ خود گرفته و به صورت عمود بر روی تارهای رو و زیر قرار می دهد، هر یک از دو سر خامه را به پشت یکی از تارها برده و پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آورده و دوباره آن را میگیرد.

برای به کارگیری قلاب نیز ابتدا بافنده یک جفت چله را به کمک قلاب مورد نظر به جلو میکشد ، سپس خامه را در دست چپ میگیرد و یک سر آن را به کمک قلاب بین دو چله میبرد ، خامه را از پشت تار اول بیرون آورده و از روی دو تار عبور میدهد ، در این مرحله خامه را پشت تار دوم برده و سپس سر آن را از بین دو تار مجدداً بیرون می آورد ، هر دو سر را با هم بطرف پایین می کشد و اضافه آنرا با لبه تیز قلاب میبرد.

گره های ترکی خود چند نوع میباشند که عبارتند از :

• گره ترکی معمولی که به خوابیده یا استاندارد نیز مشهور میباشد.
• نوعی از گره ترکی با نام برعکس یا برجسته.
• گره ممتاز.

گره فارسی

طرز عمل گره فارسی

در گره فارسی خامه فرش را به دور یک تار گره زده و از پشت تار بعدی بیرون می آورند. گره فارسی را برحسب جهت آن به دو نوع تقسیم میکنند :

• فارسی چپ به راست.
• فارسی راست به چپ.

مقایسه گره ترکی و فارسی در بافت فرش دستبافت

باید گفت صرف نظر از تفاوتهای موجود در این دو نوع هیچ کدام برتری خاص و ویژه ای نسبت به دیگری ندارند، در ادامه برخی از تفاوتهای آنها را توضیح میدهیم :

• پرز مصرفی در فرش هایی با گره ترکی دارای ضخامتی کمتر از پرز مصرفی با گره فارسی خواهد بود.
• به طور معول گره های ترکی را با استفاده از قلاب و گره های فارسی را با دست میزنند.
• در هر دو گره از نخ هایی چون کرک، پشم و ابریشم استفاده میشود با این تفاوت که میزان مصرف نخ در گره ترکی بیشتر از فارسی میباشد.
• برخی معتقدند دوام ریشه فرش هایی که از گره ترکی بافته شده اند بیشتر از فرش هاییست که با گره فارسی تهیه میشوند.

سایر گره های فرش

علاوه بر گره ترکی و فارسی در بافت فرش ها گره های دیگری به کار میروند که عبارتند از :

گره های تقلبی

در این روش گره ای زده نمی شود و همانطور که از نامش پیداست در واقع نوعی تقلب به شمار می آید. این گره به دلیل پایین آوردن چگالی و دوام فرش پیشنهاد نمیشود چراکه فرشهایی که از این طریق تهیه میشوند از مرغوبیت و کیفیت پایینی برخوردار خواهند بود. این گره های تقلبی خود به سه دسته زیر تقسیم میشوند:

تقلبی U شکل یا بی گره بافی

این گره همانطور که از نامش پیداست شکلی شبیه به U دارد. در این نوع ، خامه فرش را دولا نموده و آن را از پشت تار عبور می‌دهند و سپس در ادامه قلاب را از داخل U شکل خامه عبور داده و سرهای نخ را گرفته و از قسمت U شکل به بیرون هدایت می‌کنند.

کمانشیب

در گره کمانشیب ، نخ را بعد از اینکه دور چله میگردانند بدون اینکه گره بخورد بر روی رج محکم میکنند.

جفتی بافی

در بعضی مواقع به جای اینکه پرز خامه را تنها به دور یک تار بپیچند ، به دور چهار تا شش تار میپیچند، به این نوع از گره ها جفت بافی میگویند.

گره های هنری

گره های هنری بیشتر در خصوص فرشهایی که بصورت تزئینی استفاده میشوند مانند تابلو فرش ها کار برد دارند. این گره ها نیز دارای انواع مختلفی هستند که مهمترینشان عبارتند از :

دو رنگ

همانطور که از نام این گره پیداست در زدن آن از چند رنگ استفاده می‌شود ، در این روش معمولا ابتدا به نسبت قدرت رنگ مورد نظر ، یک رشته‌ی خامه را دو لا میکنند و یا یک تاب آنرا باز کرده و تاب نخ رنگ متضاد را از آن عبور می‌دهند. میتوان گفت مهم ترین نکته در استفاده از این نوع گره ، قرار گرفتن نگاره های رنگی بر سر جای خودشان است و اینکه در نهایت با زدن گره ها رنگها به گونه ای کنار هم چیده شده باشند که طرح از بین نرود.

گره هنری تک تار یا پیچشی

این نوع گره را بسته به اینکه در چه موقعیتی از نقشه باشد ، روی تار رو یا زیر قرار میدهند ، در زدن این گره معمولا از قلاب استفاده میشود. زدن این گره به این صورت است که بافنده در ابتدا یک تار را گرفته و خامه را از پشت آن عبور داده و از روی کار برمی‌گرداند ، سپس مجدداً با استفاده از قلاب آن را با یک گردش از مابین این دو تار عبور داده و به سمت پایین هدایت میکنند.

آویز

گره آویز در واقع یک گره متشکل از مجموع چهار گره مختلف میباشد. از این گره بیشتر برای بافت طرحهای تصویری مانند صورت در فرشهای درشت بافت استفاده می شود.

قرضی

گره های قرضی را دو دسته تقسیم می‌کنند :

• گره هایی که با یک ساق از خامه‌ی فرش عبور می‌کند.
• گره هایی که با دو ساق از خامه‌ی فرش عبور می‌کند.

در این روش ابتدا یکی از تارها را گرفته خامه را از لای آن عبور داده و سپس از بین تارهای زیر و رو دو تار را گرفته از مابین آنها عبور می‌دهند و از نقطه‌ی مورد نظر بیرون می‌آورند.

مغلوب

نحوه زدن این گره مشابه گره قرضی می باشد با این تفاوت که رنگ انتخابی برای این گره ها به گونه ایست که با رنگ نواحی اطرافش متضاد باشد، دلیل نامگذاری این گره به گره مغلوب قدرت کم رنگ آن نسبت به منطقه ای که در آن به کار رفته می باشد به نوعی میتوان گفت قدرت رنگی آن نسبت به نگاره های رنگی اطرافش مغلوب است.

اسپانیولی

به دلیل کاربرد زیاد این نوع از گره در منطقه‌ای از اسپانیا آن را اسپانیولی نامگذاری کرده اند مهمترین دلیل محبوبیت این گره را میتوان در سادگی و راحتی اش دانست. روش کار در این گره به این شکل است که یک و نیم دور تار را به دور چله‌ی فرش چرخانده و در نهایت به سمت پایین هدایت میکنند. در بین قالی های ایرانی استفاده از این گره را بیشتر در گل برجسته های بین تصویر بافی فرش های تبریزی میبینیم.

مضاعف

برای زدن گره مضاعف همواره از دو برابر نخ استفاده میکنند، از مزایای به کارگیری این نوع گره پر کارتر نشان دادن فرش میباشد.

تک تاری

گره تک تاری را همان طور که از نامش پیداست تنها بر روی یک تار میزنند. از این نوع گره بیشتر در بافت قالیهای ظریف و تصویری استفاده می شود چراکه برای بافت قسمت ها و خطوط ظریفی مانند خطوط چهره بسیار مناسب است.

خرید فرش از بزرگ‌ترین و مدرن ترین هایپرمارکت فرش ایران آقای فرش، متنوع ترین فرش های ماشینی و دستباف را ارائه می دهد.

مراجع و منابع: زيلومه/مرجع تخصصي فرش – افسانه جاويدان فرش ايران /محمد جواد نصيری