معرفی انواع طرح های فرش دستباف

 

طرح‌های شاه‌عباسی بر پايه گل و بوته‌های ويژه‌ای كه به نام «گلهاي شاه‌عباسي» مشهورند شكل گرفته‌اند.اين گل‌ها همراه با اسليمی ها، ختايي‌ها و ديگر نقشمايه‌های رايج در نقوش

 

فرش، نگاره‌هاي اصلي را در حاشيه و متن فرش به وجود مي‌آورند. طرحهای شاه‌عباسي گونه‌های مختلفي دارند كه برخي از آنها عبارتند از: شاه عباسي لچك و ترنج، شاه‌ عباسي تصرفي، شاه ‌عباسي افشان و شاه‌عباسي طره‌ای.

 

 

اين طرح از ديرباز براي تزيين جلدهای چرمي و كتابهاي قديمی به كار مي‌رفته و از اصالت ويژه‌ای برخوردار است.فرشهايی كه با اين طرح بافته مي‌شوند دارای ترنجی ميانی به شكل دايره يا لوزی هستند كه دو «سرترنج» در بالا و پايين و گاه طرفين نيز آنرا احاطه مي‌كند. چهار گوشه زمينه ميانی و متن فرش را نيز چهار نقش يكسان به نام «لچك» كه معمولاً يك چهارم ترنج

 

ميانی است، تزيين مي‌كند. پاره‌اي از طرحهای شاه‌عباسی لچكهای 4 گوشه را ندارند كه به آنها «شاه‌ عباسی ترنج دار» گفته مي‌شود.

 

 

طرح شاه‌عباسي افشان، ترنج‌ مياني و لچكهاي 4 گوشه را ندارد و سراسر متن فرش را برگها و گل‌هاي اسليمي و ختايي به همراه خطوط مدور و كماني پر مي‌كند.

 

 

 

اين طرح دارای ترنجي ظريف در وسط است و ويژگي اين نقش، طره‌اي است كه به صورت سلسله اي گرداگرد متن آمده است.به بياني ديگر در اين گونه طرحها، لچك برخلاف معمول از يك چهارم ترنج تشكيل نشده بلكه به صورت طره سراسر متن را دور زده است.

 

 

 

اين طرح با دخل و تصرف‌هايی در ساختار كلي طرح شاه عباسی به وجود مي‌آيد. براي نمونه حذف لچكها و استفاده از نيم ترنجهايي در اضلاع متن فرش و برخورداري ازقابها و كتيبه‌های تزيينی به طور قرينه در اضلاع جانبي و تغييراتي از اين دست، از جمله ابداعاتی است كه در طرح به وجود آمده و آنرا به نام تصرفی موسوم مي‌سازد.

 

 

 

در طراحي فرش به مجموعه‌ای از اشكال تزيينی ويژه‌ كه شبيه دهان باز مار هستند، «اسليمی» گفته مي‌شود.اسليمي را ريشه‌گرفته از واژه «اسليم» به معني «جوانه» دانسته‌اند كه چندان دور از ذهن نيست و گروهی نيز ريشه اين واژه را از كلمه «اسلام» مي‌دانند هرچند كه طرحهاي اسليمی پيش از ورود اسلام به  ايران نيز به كار مي‌رفته است.طرحهاي اسليمی كه بيشتر در مناطق مركزی ايران مانند اصفهان استفاده مي‌شود، خود انواع مختلفی دارد كه اسليمي دهان اژدری، اسليمی ماری و اسليمی شكسته از آن دسته‌اند.

 

 

 

در اين طرح، شكل گلداني مزين به شاخه‌هاي گل، عنصر اصلي و غالب را تشكيل مي‌دهد كه در اندازه‌هاي مختلف (گاهي بزرگ و به صورت واحد و گاهي كوچك و در رديفهاي موازي)

 

تمامي زمينه‌ فرش را پوشش مي‌دهند.طرح گلداني از ديرباز در ميان فرشبافان قم، تبريز، كاشان، آباده و كردستان مقبوليت فراواني داشته و خود انواعي دارد كه گلداني محرابي، گلداني ظل السلطان، گلداني حاج خانمي و گلدانی تكراري از آن جمله‌اند.

 

 

 

طرحي است گلداني كه در دو طرف آن به جاي دسته‌گلدان، نقش پرنده كار مي‌شود و از درون گلدان نيز گلهاي فراوان روييده است.

 

 

 

طرحي گلداني است كه بيشتر در ميان قشقايي‌ها رايج است و درشيراز به آن «نقش ناظم» مي‌گويند و قاليچه‌هاي دارای اين طرح را «ناظم كشكولي» مي‌خوانند.از ويژگي‌هاي مهم اين طرح رعايت دقيق تناسبها و نيز اندازه و ابعاد نگاره‌هاي مشابه و مكرر در سراسر طرح است. گويا اصطلاح حاج خانمی از نام «حاج خانم جهان آرا بي بي» گرفته شده است كه تلاشي ارزنده در احيای هنر فرشبافي قشقايی داشته است.

 

 

 

 

درباره ريشه تقشمايه بته نظرات گوناگوني مطرح شده است. شباهت اين نقش با شعله مقدس آتش زرتشتيان، ميوه كاج، قطره‌آب، سرو، شاخه نخل، پرنده مهر و...ديدگاههاي متفاوتي را درباره منشاء بته ايجاد كرده است.نقشمايه بته در طرحهاي فرش در اندازه‌ها و شكلهاي گوناگوني به چشم مي‌خورد. گاهي چنان بزرگ است كه چند بته براي پوشش سطح فرش كفايت مي كند اما در بيشترموارد به اندازه‌های كوچك در رديفهاي موازی در متن فرش و يا به دنبال هم در حاشيه آن ديده مي‌شود كه گاهي در سبك شكسته نيز استفاده مي‌شود. طرح بته معمولاً در فرشهای كرمان، سنندج، همدان، كاشان، سرابند و قم ديده مي‌شود و معروفترين گونه‌هاي آن عبارتند از: بته‌جقه، بته ترمه، بته مادر و فرزند، بته سرابندی، بته قلمكار اصفهانی، بته كردستاني يا هشت‌پر.

 

 

 

از آنجا كه نخستين نمونه‌‌هاي اين طرح در هرات به دست آمده است، به اين طرح «هراتي» نيز مي‌گويند. طرح ماهي درهم از دو نگاره ماهي و يك گل در ميان آنها تشكيل شده است.

در برخي مناطق غربي ايران،گل مياني در وسط يك لوزي قرار دارد و چهار ماهي يا چهار برگ خميده همانند خميدگي كمرماهي در كناره بيروني چهار ضلعي لوزي بافته مي‌شود. استان مركزی، خراسان، همدان، بيجار و سنندج جايگاه اصلي طرح ماهي درهم به شمار مي‌آيند.

 

 

 

نقش گياهان و درختان به دليل مقدس بودن آنها نزد ايرانيان باستان، همواره مورد توجه قاليبافان بوده است و امرزه نيز نقش درختي همچنان در بسياري از نقاط ايران بافته مي‌شود اما كارشناسان ريشه اصلي اين طرح را در راور كرمان مي‌دانند.طرح درختي برپايه عنصرهاي مورد استفاده در آن به نقشهای گوناگونی تقسيم مي‌شود كه طرح حيوان‌دار (جانوری)، سبزيكار (آب نما)، ترنج‌دار، سروی، سراسری و لچک و ترنج از آن جمله‌اند.

 

 

 

در اين طرح در ميان شاخ و برگهای درختان، پرندگاني به چشم مي‌خورند و در پاي درختان نيز حيواناتی در حال چرا و استراحت ديده می شوند.

 

 

 

اگر در متن و حاشيه طرح درختي، شكارچياني سوار بر اسب و يا پياده در حال صيد ديده ‌شوند، طرح درختي به شكارگاه موسوم مي‌شود.

 

 

 

اگر در ميان فرش، بركه آبی كه معمولاً با رنگ فيروزه‌ای مشخص شده‌است ديده شود، طرح فرش را درختي سبزيكار يا آب نما مي‌خوانند. در اين طرح شكل كلي درخت ترسيم نشده و شاخه‌ها و ساقه‌های پرگل درختان هستند كه عناصر غالب و اصلي طرح را تشكيل مي‌دهند.طرح درختي سبزيكار از طرحهاي معروفي است كه حدود 60سال پيش از راور كرمان به مجموعه طرحهای زيبای فرش ايران راه يافت و امروزه بافندگان كاشان، اصفهان، تبريز،قم و تهران به بافت اين طرح علاقه‌مند هستند.

گفتني است بسياري از اروپاييان نقش درخت در فرش را به فال نيك گرفته و آن را نشانه‌اي از تداوم عمر و خوشبختي و سعادت مي‌دانند.

 

 

 

اگر نقشمايه‌ يا نقش كوچكی از طرح در متن فرش در جهت های طولی و عرضي تكرار شده باشد، طرح را بندی می نامند. معروفترين طرحهاي بندی عبارتنداز: بندی ورامين (ميناخاني)، بندی اسليمی، بندی بازوبندی (شيرشكری)، بندی كتيبه‌ای و بندی شاخ گوزن حيوان‌دار

 

 

 

نمونه‌هاي قديمي اين طرح در نقشه‌هاي ديرسال منطقه كردستان، بيجار و ساوجبلاغ ديده شده است.طرح ميناخاني از جمله طرحهاي يكنواختي است كه تمام متن فرش را مي‌پوشاند و در بسياری از مناطق ايران از جمله همدان، چهارمحال و بختياری، هريس و قائنات بافته مي‌شود.

 

 

 

در اين طرح نگاره‌ها و خطوط اسليمي به هم پيوسته و با تركيب گلهايي همچون ختايي و يا شاه‌‌عباسي زمينه فرش را پر مي‌كند.

 

 

 

نام اين طرح از تزيينات بازوبندها و كمربندهايي مي‌آيد كه ايرانيان در گذشته به پهلوانان و ورزشكاران هديه مي‌كردند. نقش قابها و نقاشي‌هاي اين هديه‌ها منبع الهام طراحان فرش بوده و با تكرار اين نقش‌ها، فرشهايی زيبا عرضه شده‌ است.

 

 

 

در اين طرح قابهای هندسي شكل چند ضلعي مزين به گلهايي به چشم مي‌خورند كه گاه دو قاب با يك گل چندپر و گاه با يك پاره‌خط به هم پيوسته‌اند.

 

 

 

شاخ پرپيچ و خم گوزن از پايه‌های اصلی تشكيل دهنده طرح بندی شاخ گوزني است. در متن اين گونه طرحها، گلهای طراحی شده با برگ‌ ها و غنچه‌ هايشان به وسيله نقشي كه بی شباهت به شاخ پرپيچ و خم گوزن نيست، محدود مي‌شوند و گلهای طراحي شده به تناوب در سرتاسر متن وبه طور قرينه قرار مي‌گيرند.

در طرح‌بندي شاخ گوزن حيوان‌دار، حيوانات بسيار كوچك و ظريفي مانند آهو و گوزن در جاي‌جاي متن و كنار گلها ديده مي‌شوند. حواشي اينگونه نقشها را اغلب با خطوط پيچان و اسليمي‌‌هاي ظريف گه گلهال ريزي را در بر گرفته‌اند تزيين مي‌كنند.

 

 

 

شكل محراب، الهام بخش طراحان فرش در به وجود آوردن اين طرح بوده است. فرشهايي كه با برخورداري از طرح اين طاقهاي هلالي بافته مي‌شوند، معمولاً صحنه‌هاي شكار ندارند

 

چرا كه در طرح آنها كوشش مي‌شود قداست محراب عبادت به بيننده القا شود و با برخورداري از درختها و گلها، بهشت موعود را در چشم بيننده تداعي كند.طرح محرابي براين پايه كه در تزيين آن ستونهاي نگهدارنده طاقها مورد استفاده قرار گرفته باشند و يا قنديلي از طاق محراب آويخته باشد و يا از درختها و گلدانهايي براي تزيين متن استفاده شده باشد، به ترتيب به طرح محرابي ستوندار، قنديلي، درختي، و گلداني تقسيم مي‌شود.طرح محرابي بيشتر در ميان بافندگان قم، كاشان، اصفهان و بلوچي رايج است.

 

 

 

در صورتي كه متن فرش به نوارهايي با عرض مساوي و با رنگهاي مختلف و مزين به نقشمايه‌هاي كوچكي تقسيم شود به طوري كه زمينه فرش به صورت راه راه به نظر آيد،به آن طرح محرمات مي‌گويند. اين طرح كه در برخي نقاط به آن «قلمداني» نيز گويند، در كردستان، تبريز وقم مورد توجه بافندگان قرار دارد.

 

 

 

در طرح افشان خبري از قالبهاي مرسوم براي جداسازي نقوش در فرش نيست و لچك و ترنج و بند و... وجود ندارد و اجزاي تشكيل دهنده طرح به صورت پراكنده ولي با فواصل منظم از هم قرار دارند.طرح افشان بنا بر استفاده از گلها و گياهان و حيوانات به انواع مختلفي تقسيم مي‌شود كه از آن جمله‌اند: افشان اسليمی، افشان ختايی، افشان بندی، افشان شاه ‌عباسی و...

 

 

 

شكل اساسي اين طرح‌ها را همانگونه كه از نام آنها برمي‌آيد، مناظري از ابنيه و تصاويري از شخصيتهاي معروف تشكيل مي دهد.تصاوير پادشاهان افسانه‌اي، پهلوانان باستاني، شخصيتهای سياسي دنيا، بناهاي كهن همچون تخت جمشيد و... از اينگونه طرحها هستند كه در فرش نقش بسته‌اند.

 

 

 

عناصر تشكيل دهنده اين طرح، گلهاي سرخ با گلبرگهای منظم پنج تا هشت‌پر به صورت دسته گل هستند كه در سراسر زمينه فرش تكرار شده‌اند.گلفرنگ گاهي درون گلدان و گاهي بدون آن طراحي مي‌شود و گلفرنگ بيجار، ترنج ‌دار، بازوبندي، دسته‌ گل و مستوفي و... از گونه‌های آن هستند.

 

 

 

واژه مستوفي، لقبي بوده است كه شاهان قاجار به منشي‌ها و كارگزاران خود اعطا مي كرده‌اند.بافت اينگونه طرحها كه در اراك، تبريز و بيجار متداول است، به يكي از مستوفيان دوره قاجاريه كه احتمالاً سفارش دهنده آن بوده نسبت داده مي‌شود. پايه اين طرح را لوزي‌هايي در تركيب گلفرنگ‌ها و شاخه‌هاي زينتي تشكيل مي‌دهند و گاهي نيز خطوط اسليمي را برای آرايش مضاعف دسته گلها به كار مي‌برند به گونه‌اي كه دسته‌ گلهاي فرنگ را به هم پيوند مي‌دهند.

 

 

 

در اين طرح گرداگرد ترنج مركزي را اغلب دسته‌اي از گلهاي سرخ و گلدانهاي گلفرنگ فرا مي‌گيرد. تمايز كامل نقش و رنگ لچكها از طرح و متن، فضايي بيضي شكل را به وجود مي‌آورد كه ترنج مياني در آن خودنمايي مي‌كند. حاشيه‌هاي بزرگ در اين طرح، كمابيش نقوش و رنگهاي متن اصلي را بازتاب می دهد.

 

 

 

در اين گونه از طرحها، طرحهايي از مناطق فرشبافي مجاور ايران كه روزگاري جزيي از خاك ايران بوده‌اند همچون تركيه، قفقاز، افغانستان و... گرفته شده و با تغييراتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

 

 

 

نقش اينگونه طرحها با اقتباس از نقوش سنتي قفقازي، در زمره دسته فرشهاي ذهني بافت ايلياتي است كه بيشتر در شمال شرقي ايران و در منطقه تركمن صحرا توليد مي‌شود.

 

 

 

نقش‌هاي اين طرح پر از گلهاي پنج پر و هشت پر (گلفرنگ) است وبي شباهت به گوبلنهاي فرانسوي نيست.معمولاً كف اين طرحها ساده است و حاشيه اصلي هميشه از خطوط صاف و مستقيم پيروي نمي‌كند.اين طرح نخستين بار در راور كرمان بافته شد.

 

 

 

هنرمندان با الهام از نقوش گوناگون و تلفيق نقشمايه‌هاي موزون آنها با يكديگر، نقشهاي بديعي را مي‌آفرينند كه به طرحهاي تلفيقي موسومند.اين طرحها از الگو و رنگهاي خاصي پيروی نمي‌كنند و انتخاب آنها به سليقه طراح و نقاشي بستگي دارد به گونه‌اي كه گاه طرحهاي بته‌جقه، گلفرنگ، قابها، كتيبه‌ها و گلدانها در يك فرش گردهم مي‌آيند.طرحهاي تلفيقي انواع گوناگون دارند كه شاخه پيچ ترنجدار، سلسه‌اي ترنجدار، لچك ترنج گلداني، بند اسليمی، ترنجي دسته‌گل، ترنجي كف ساده و... از آن جمله‌اند.

 

آقای فرش به عنوان بزرگ‌ترین و مدرن ترین هایپرمارکت فرش ایران متنوع ترین فرش های دستباف و فرش های ماشینی را ارائه می دهد شما می‌توانید در وب‌سایت آقای فرش از صدها مدل فرش با تنوع فراوان بازدید کنید.