فرش دستباف ایرانی چه در شهر، چه در ایل، چه با پشم، چه با ابریشم با تکنیک گره‌زنی مخصوص بافته می‌شود و بافنده نخ را به شیوه‌ای خاص دور تار چله گره می‌زند.

راهنمای جامع فرش دستبافت ایرانی 

 فرش‌ها با طرح‌های مسحورکننده برگرفته شده از نقشه‌های قدیمی یا الهام گرفته شده از محیط اطراف و روش زندگی خلق می‌شود. پس از آن که یک رج گره با استفاده از نخی به رنگ آورده شده در نقشه کامل شد، بافنده نخ پود را محکم بین رج تکمیل شده جدید و رجی که تازه می‌خواهد، شروع کند فشار می‌دهد تا گره‌ها محکم در جای خود بماند. بافت یک فرش ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول می‌کشد تا خریدار اثر هنری منحصر به فردی را به خانه ببرد که علاوه بر زیبایی، کاربردی نیز هست و دوام بالایی دارد.

انواع فرش از نظر جنس الیاف و پرز و چله

• چله و پرز

زیربنای فرش، چله و نخی که برای بافت فرش به کار برده می‌شود، پرز گفته می‌شود. پرز در بعضی فرش‌ها بلند و پرپشت استفاده می‌شود و در بعضی فرش‌ها بسیار کوتاه تا نقشه فرش جلوه بیشتری پیدا کند و بهتر دیده شود. چله فرش معمولاً با پشم، پنبه یا ابریشم و گاهی ترکیبی از دو جنس نخ تهیه می شود که به آن چله کشی می گویند. نخ پنبه، پشم و ابریشم برای بافت زمینه فرش به کار برده می‌شود. موی بز یا شتر نیز برای بافت زمینه کاربرد دارد. نخ های بافت زمینه روی چله، تشکیل شده از نخ هایی که بر روی تار و پود گره زده میشود.

• تار

تار به نخ‌های عمودی گفته می‌شود که از بالا تا پایین فرش کشیده شده است. وجود تار برای حفظ ساختار فرش ضروری است، چون گره‌ها دور تار زده می‌شود. پود نیز بین رشته‌های تار قرار می‌گیرد تا گره‌ها را ثابت نگه دارد. انتهای آزاد نخ‌های تار ریشه فرش را تشکیل می‌دهد.

• پود

کاربرد پود ثابت نگه داشتن گره‌ها است. نخ پود قبل و بعد از هر رج گره از بین تارها رد می‌شود و قالیباف با شانه محکم روی پود می‌کوبد تا ردیف گره‌ها محکم شود و فرش بافت منسجمی پیدا کند.

انواع نخ در فرش های دستبافت و ویژگی های آنها

تمام رشته­ هایی که به عنوان تار، پود و یا گره در فرش استفاده می­شوند فارغ از نوع آن (ابریشم، کرک، پشم و یا نخ پنبه) قبل از هر کاری ریسیده می ­شوند.

البته نخ­هایی که در صنعت فرش به کار گرفته می­شوند بیشتر از این چهار نخی هستند که ما آورده­ایم، مانند ویسکوز، آکریلیک، ابریشم مصنوعی و . . . که معمولا درصنعت فرش ماشینی استفاده می­شوند. ریسندگی نخ نکات حائز اهمیت زیادی دارد که برای نمونه می­توان به جهت تابیدن دوک نخ­ریسی اشاره کرد. اگر جهت حرکت دوک نخ­ریسی موافق حرکت عقربه­های ساعت باشد، رشته مورد نظر مانند حرف S انگلیسی بافته می­شود که به اختصار به آن S می­گویند. اگر جهت حرکت دوک نخ­ریسی خلاف عقربه­های ساعت باشد به آن Z می­گویند.

رشته ­های ریسیده شده را بعد از ریسندگی (معمولا خلاف جهت ریسندگی) به یکدیگر میتابانند و نخ مورد نظر خود را تولید می­کنند که تعداد رشته­هایی که به یکدیگر تابیده می­شود بسته به نوع کار متفاوت خواهند بود. هر چه تعداد رشته ها بیشتر باشد نخ مورد نظر ضخیم تر خواهد بود.

نخ­ها به دو دسته ترکیبی و غیرترکیبی تقسیم می­شوند که نخ­های ترکیبی معمولا برای فرش­های ماشینی استفاده می­شوند. در نخ­های ترکیبی از نخ­هایی مانند ویسکوز، آکریلیک و پلی­پروپیلن استفاده می­شود که بنا به رنگ و ضخامت و چند لا بودن نخ­ها و موارد استفاده آن­ها، ترکیب­های متفاوت و متنوعی به دست می­آید.

نخ­های ابریشمی مصنوعی یا پلی استر فیلامنت اصلا پرز دهی ندارند و آنتی باکتریال نیز میتواند باشد، به هیچ عنوان بو نمی دهد، که این گونه فرشهای ماشینی را می توان در تولیدات فرش فرهی به وضوح مشاهده نمود.

نخ­های غیر ترکیبی که معمولا طبیعی هستند، برای فرش­های دستباف استفاده می­گردند و انواع گوناگونی دارند که می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

ابریشم، کرک، پشم، نخ (پنبه) که به توضیح اجمالی این موارد اشاره خواهیم کرد.

ابریشم

نخ ابریشمی از پیله کرم ابریشم به دست می­آید که از نظر استحکام و مقاومت چندین برابر نخ­های پشمی و نخی دوام دارد و از نظر قطر بسیار نازک و لطیف است. بافت فرش به وسیله نخ ابریشمی بسیار زمان­بر بوده و کاری بسیار پر مشقت است. به علت نازکی بسیار زیاد این نخ­ها نسبت به نخ­های پشمی، تعداد رج­های بافته شده در فرش ابریشمی بسیار بیشتر از فرش­های پشمی است. معمولا فرش­های تمام ابریشمی رج‌شماری بالای 65 دارند و به همین علت با قیمت بالایی نیز عرضه می شوند. از دیگر نکاتی که می­توان در فرش­های ابریشمی اشاره کرد، نرمی و لطافت مثال زدنی آن­ها است.

ابریشم نسبت به سایر نخ­ها مانند پشم و یا نخ نرم­تر است و برای برجسته نشان دادن طرح و نقش از آن استفاده می­شود. پشم یا کرک بعد از بافت فرش ارتفاعی در حدود 1سانتی­متر از تار و پود فاصله می­گیرند ولی نخ ابریشمی که در فرش کار میشود به علت نرمی و عدم استقامت به اصطلاح روی کار می­خوابد و ظاهرا ارتفاعی کم­تر از پشم و نخ از خود نشان می­دهد و بعد از اتمام کار، فرش به صورت برجسته دیده می­شود که به صورت گل ابریشم در فرش­هایی مانند کاشان و تبریز استفاده می­شود.

به غیر از نرمی و برجستگی کار، رنگ و لعابی که نخ ابریشمی به کار می­دهد بسیار زیبا و چشم نواز بوده و علاوه بر برق و جلایی که به فرش می­دهد، باعث می­شود فرش در چشم بیننده به صورت رنگارنگ دیده شود. اگر شما از طرف خواب فرش به آن نگاه بکنید یک طیف رنگی ملاحظه می­کنید که با رفتن به سمت دیگر فرش و نگاه به آن، رنگ دیگری از فرش در چشم شما پدیدار می گردد که این نکته نیز از جذابیت­های منحصر به فرد فرش تمام ابریشمی خواهد بود.

فرش­های تمام ابریشم قم، تبریز و اصفهان از نمونه­های بسیار زیبا و شاهکار فرش ایرانی می­باشند. البته معمولا بهترین نوع بافته های تمام ابریشم مربوط به قم میباشد.

کرک

 در اصطلاح امروزی به پرز فرش­هایی که با پشم خیلی خوب و مرغوب بافته می­شوند کرک می­گویند. این مطلب خیلی صحیح نیست. چرا که در اصل کرک به موی زیر دست شتر اتلاق می­شود که به ندرت می­توان آن­را تهیه کرد. شاید برخی معتقد باشند که کرک به موهای نرمی گفته می­شود که در حین شانه کردن بدن گوسفند، بز و یا شتر به دست می­آید. اگر این تعریف را نیز درست بدانیم میزان کرکی که به دست می­آید بسیار کم است و با آن نمی­توان این حجم از فرش کرک را در کشور تولید کرد.

به علت جنس مرغوب و کم بودن این نوع پشم نسبت به پشم­های موجود، فرشی که با پرز کرک بافته می­شود از کیفیتی بهتر، ظرافتی بیشتر و قیمتی بالاتر برخوردار است.

پشم

نخ پشمی مرسوم­ترین و رایج­ترین نخ در صنعت فرش بوده است که امروزه هم بسیار کاربرد دارد. از این نوع نخ که از ریسیدن پشم گوسفند به دست می­آید، در بافت فرش و تابلو فرش استفاده می شود که یکی از موارد مهم در خرید تابلو فرش می باشد. امروزه بیشتر فرش­های عشایری و بختیاری از این نوع نخ تهیه می­شوند.  برخی از فرش­های عشایری که در کردستان و سنندج بافته می­شوند ارگانیک هستند. به این معنی که رنگ پشم آن­ها گیاهی بوده و پشم آن­ها دستریس می­باشند که این فرش­ها از لحاظ سلامت و بهداشت بسیار سالم و طبیعی و سازگار با محیط زیست هستند. پشم گوسفندان ایرانی معمولا ضخیم هستند که به همین علت، زبری و استحکام خیلی زیادی دارند و این خصوصیات برای تولید فرش بسیار مناسبند. عوامل گوناگونی در کیفیت پشم به دست آمده تاثیرگذارند، مانند: نژاد گوسفند، سن گوسفند، زمان چیدن پشم و .

پشم گوسفندانی که در بهار چیده شده باشد با کیفیت­تر از پشم گوسفندانی است که در فصل پاییز چیده می­شوند. البته خود فصل بهار نیز به مناطق مختلف کشور بستگی دارد. برای مثال بهار در استان فارس تقریبا از اواسط اسفند آغاز می­شود ولی بهار کردستان از اردیبهشت ماه آغاز می گردد. علاوه بر این موارد نوع چرای گوسفندان نیز در کیفیت پشم آن­ها تاثیر دارد. پشم گوسفندانی که در کوهستان و مناطق معتدل چرا کرده باشند، کیفیت بالاتری نسبت به پشم گوسفندانی که در مناطق مرطوب و دشت چرا می­کنند دارند.

پشم سفید گوسفند نسبت به سایر پشم­ها، از رنگ‌پذیری بهتری برخوردار است. البته که پشم سفید خالص به جز نژاد خاصی در سیستان نداریم. بلکه رنگ اصلی پشم به رنگ زرد کم­رنگ یا نخودی است. از پشم برای بافت فرش به عنوان پرز و یا گوشت فرش استفاده می­شود ولی در برخی از نقاط ایران مانند عشایر و ایلیات از پشم به عنوان تار و پود فرش نیز استفاده می­کنند.

پود را برای بهتر دیده شدن رنگ می­کنند که برای این کار پنبه بسیار مناسب است و رنگ را به خوبی به خود جذب می­کند و بعد از رنگرزی از جمع­شدگی محفوظ می­ماند. البته خود رنگ پودها بسته به رنگ اصلی فرش ممکن است متفاوت باشد و می­توان به صورت سفارشی آن­ها را رنگ کرد.

در بحث نگه­داری و حفاظت از فرش­هایی که با نخ پنبه­ایی بافته می­شوند این نکته لازم به ذکر است که رطوبت و قرار گرفتن فرش در فضای نمور باعث آسیب­دیدگی و از بین رفتن پنبه می­شود.

انواع گره ها در فرش ایرانی

 در مناطق مختلف ایران، از شیوه های گوناگون برای بافت فرش استفاده می شود. این تنوع در انواع گره‌گذاری نیز رایج است و هر منطقه با توجه به سابقه ی بافت و شیوه ی مورد استفاده خود از نوعی گره خاص استفاده می نمایند.

گره های ترکی:

 گره ای که پرز فرش به دور دو تار زیر و رو گره می خورد.

 گره فارسی:

گره ای که پرز فرش به دور یک تار گره خورده و از پشت تار بعدی بیرون می آید که برحسب جهت بر دو نوع است:

 -گره فارسی چپ به راست

- گره فارسی راست به چپ

الف ـ گره ترکی

چون قالیها و قالیچه های مناطق ترک زبان مثل شیروان، گنجه، قره باغ، قفقاز، تبریز، هریس و همدان و انواع مختلف دستبافت های عشایر قشقایی فارس، با این گره بافته می شوند به آن گره ترکی می گویند.

طرز عمل گره ترکی:

این گره روی دو تار رو و زیر به کار می رود. بدین ترتیب که بافنده، خامه یا پرز را در دست چپ گرفته و به صورت عمود یا خط مستقیم بر روی تارهای رو و زیر قرار می دهد. هر یک از دو سر خامه به پشت یکی از تارها رفته پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آمده به طرف بافنده کشیده می شود.

این نوع گره که متقارن نیز نامیده می شود بیشتر به کمک قلاب انجام می گیرد و نسبت به سایر بافتها محکمتر است. گرة ترکی در ترکیه و آذربایجان نیز به کار می رود، ولی در سطح جهانی کمتر مورد استفاده است.

ب ـ گره فارسی:

گره ای است که به وسیلة قالیبافان مناطق فارسی زبان مانند اراک، مشهد، بیرجند، کرمان، اصفهان، نائین، کاشان و قم استفاده می شود. قالی های سنه (سنندج) برخلاف تصور عام، با گره ترکی بافته می شود.

طرز عمل گره فارسی:

این گره با استفاده از قلاب تبریزی بدین صورت انجام می شود که ابتدا یک جفت چلة زیر و رو را به کمک قلاب جلو کشیده، بخشی از خامة موردنظر را در دست چپ گرفته یک سر خامه را به کمک قلاب بین دو چله برده و آن را از پشت تار اول بیرون آورده از روی دو تار عبور می دهیم، آنگاه آن را پشت تار دوم برده و سپس سر خامه را از بین دو تار مجدداً بیرون می آوریم و هر دو سر را با هم به طرف پایین می کشیم و اضافه آن را با لبة تیز قلاب قطع می کنیم.

 بافندگان زبده به نحوی عمل می کنند که از یک سمت نیاز به بریدن سر پرز دیگر گره نباشد و تقریباً پرز به اندازه مورد نیاز بیرون آمده و فقط قسمت بلند آنها بریده می شود. ضمناً باید دقت شود که در موقع جلو کشیدن دو سر گره اندازه آنها یکسان باشد و یکی کوتاه تر و دیگری بلندتر نباشد.

گره تک تاری:

گره تک تاری همان طوری که از نامش پیداست تنها بر روی یک تار انجام می گیرد. در بسیاری موارد در بافت قالیهای ظریف و بخصوص تصویری برای اجرای کامل نقطه ها و خطوط ظریف نظیر اجزای چشم، گره تنها بر روی یک تار اعمال می شود.

نحوه محاسبه گره در فرش دستبافت

جهت محاسبه تعداد گره به کار رفته در بافت فرش و به تبع آن بررسی تراکم بافت فرش و کیفیت آن از روشهای مختلفی استفاده می شود. مانند: رج شماری، خانه و خفت

• اندازه‌گیری با خِـفت

خِفت یکی از قدیمی‌ترین روش‌های اندازه‌گیری در ایران است. برای سنجش تراکم فرش به روش خِفت به شرح زیر عمل کنید:

• فرش را برگردانید تا پشت آن رو به سقف باشد.
• با خط‌ کش 6.5 سانتیمتر از عرض فرش را اندازه بگیرید.
• تعداد گره‌ها را در این ناحیه 6.5 سانتیمتری بشمارید.

به این ترتیب خِفت فرش را به دست می‌آورید.  مثلا  بیشتر از 75 یا 60 تا 74 تا 14 یا کمتر هم ممکن است وجود داشته باشد. لزوما خفت یا رج بالا یا پایین ملاک درستی برای بررسی کیفیت فرش نیست و صرفا بافت فرش را نشان می دهد.

• رج‌شماری

مراحل رج‌شمار فرش نیز مانند محاسبه خِفت است، با این تفاوت که به جای 6.5 سانتیمتر باید 7 سانتیمتر از فرش را در نظر بگیرید. ممکن است در مواقع خیلی نادر رج شمار تا 85 یا بیشتر هم برسد ولی معمولا بین 40 تا 60 رنج معمول رج شمار است.

• خانه (خونه)

این اصطلاح در نوع شمارش گره فرش در فرشهای کاشان و اصفهان کاربرد دارد. هر ده رج (گره) یک خانه محاسبه میگردد. یعنی نصف عرض فرش را در نظر گرفته و تعداد گره ها شمرده می شود.

مثلا ۴۲۰ گره شمارش شده معادل ۴۲ خانه است

یا ۵۶۰ گره شمارش شده، معادل ۵۶ خانه میباشد.

• ۴۲خانه معادل۳۰رج
• ۴۵خانه معادل۳۵رج
• ۵۶خانه معادل۴۰رج
• ۶۶خانه معادل۵۰رج

انواع نقشه های مرسوم در فرش های دستبافت:

• نقشه هریس

این گونه نقشه مربوط به شهر هریس در نزدیکی تبریز است و دارای نقشه با طرح های هندسی و شکسته و دارای ترنج لوزی و هشت گوش می باشد که در قدیم به علت سرمای شدید، این فرشها با ضخامت زیاد و تعداد گره پایین تولید میگردید. ولی به مرور زمان و بنا به نیاز و سلیقه مردم اینگونه نقشه با ظرافت بیشتر و با ضخامت نازکتر در شهر مرند و بناب با رج‌شمار50 تولید و عرضه می گردد.

رنگهای زمینه فرشهای هریس معمولا عبارتند از: کرم، مسی و مشکی

• نقشه ماهی

نقشه ماهی (به نام قدیم نقشه هراتی) یکی از متداول ترین نقشه های قالی ایرانی است که از مرکز تا لچک طرح به صورت لوزی است. این نقشه زیبای عشایری در شهر هرات (پایتخت تیمور) در افغانستان ابداع شد و آن زمانی بود که هرات جزیی از ایران بود. به مرور زمان نقشه ماهی به دست بافندگان تبریزی با یک سبک کاملا کلاسیک به صورت امروزی در رج‌شمارهای 40و50 رج تولید می گردد.

رنگ نقشه ماهی تبریز معمولا کرم، مسی و یا سرمه ای است. از انواع طرحهای فرش نقشه ماهی می توان به کمال الملک، عبداللهی، قاب قرآنی و موج مهر اشاره کرد.

لازم به ذکر است در فرش های نقشه ماهی، طرحهای کمال الملک و عبداللهی را می توان با تعداد "متن" بافته شده شناسایی نمود (7متن، 9متن، 11متن و 13متن) ضمنا این تعداد متن بافته شده با متراژ فرشها متفاوت می باشد. معمولا خریداران نسبت به تعداد در متن نقشه ماهی حساسیت دارند چون ۷ متن قدیمی است ولی نقشه ماهی ۹ متن و ۱۱متن و ۱۳ متن جدید هستند و خریداران بیش تر دنبال نقشه جدید میباشند.

• طرح گلدانی

این طرح شامل یک گلدان در یک طرف قالی و معمولا دارای یک محراب در بالای فرش و زمینه داخلی با گل ها و برگ ها و ساقه های متوالی پر شده است که اصالت آن به دوران صفویه می رسد. معمو لا این طرح در فرشهای بافت کاشان، کرمان، قم و تبریز مورد استفاده قرار می گیرد.

• طرح افشان

قدمت این طرح به دوران صفویه برمی گردد. در این طرح، گلها به صورت ردیفی قرار گرفته که سرتاسر متن فرش را پر می کند و دارای ترنج و لچک در گوشه ها نیست. از آنجایی که در وسط فرش، ترنج وجود ندارد این نقشه میتواند فضاهای کوچک را بزرگتر نمایان کند. این طرح معمولا در اکثر نقاط ایران بافته می شود و مختص به منطق خاصی نیست.

• طرح شکارگاه

این طرح یکی از نقوش قدیمی قالی ایرانی است که یاد آور داستان های دلاوران و شاهان ایرانی و مراسم شکار می باشد که عموما مختص طبقه مرفه و خاندان سلطنتی بوده است. امروزه نیز این طرح خواهان زیادی دارد و در شهرهای تبریز، اصفهان، کاشان و قم جهت بافت فرش دستبافت استفاده می شود.

• طرح شاه عباسی

سابقه طرح شاه عباسی همچنان که از نامش پیداست به زمان صفویه برمی گردد که از گل های ساده و یا ترکیبی از چند گلبرگ و منحنی های پیچ خورده تشکیل شده است. این طرح به صورت افشان یا سراسر در قالی ها استفاده و بافته میشود و عمدتا در فرشهای بافت تبریز، اصفهان و مشهد دیده می شود.

1. ابعاد استاندارد فرش ایرانی :

خصوصیات فرشهای مناطق مختلف ایران

• اردکان

 طرح های معمول فرش اردکان، ترنجی است که در میان فرش قرار می‌گیرد. البته به ندرت نیز فرش‌های یزدی با ترنج‌های کوچک پخش شده در سراسر فرش یافت می‌شود. فرش و قالی دستبافت اردکان کیفیت بسیار بالایی دارد و بسیار بادوام است، به همین دلیل برای پهن کردن در قسمتهای پرتردد ایده‌آل است.

فرش اردکان معمولاً ضخیم است. تار فرش اردکان عموماً پنبه‌ای و پود آن پنبه‌ای یا پشمی است. طرحهای اردکان عبارتند از خورشیدی، مارال، شکوفه، بهار، روژان و... و رج‌شمار فرشهای اردکان از 35 الی 40 رج می باشد.

• کاشان

چله‌کشی فرش کاشان با نخ پنبه‌ای انجام می‌شود، البته در چله‌کشی فرش‌های قدیمی‌تر، ابریشم به کار برده می‌شد. بدنه فرش با پشم و کرک بافته می‌شود، گاهی نیز ابریشم یا کرک با پشم مخلوط می‌شود تا نقشه فرش جلوه بیشتری پیدا کند. بافت نهایی فرش کاشان منسجم و محکم و در عین حال نرم است. رنگرزی در کاشان معمولاً با رنگزاهای گیاهی انجام می‌شود که ترکیب رنگ منحصر به فردی را به فرش می‌دهد، البته در فرش‌های جدیدتر از رنگهای شیمیایی استفاده می‌شود که آن جذابیت رنگ‌های طبیعی را به دست نمی دهد.

فرشهای کاشان گاهی بر روی چله ابریشم و با رج‌شمار بالا نیز تولید می گردد که این محصولات نیز دارای زیبایی و ظرافت خاصی است.

• فرش دستبافت کاشان پشمی: رج‌شمار 28 الی32
• فرش دستبافت کاشان کرک: رج‌شمار 35 الی40
• فرش دستبافت کاشان کرک چله ابریشم: رج‌شمار 45 الی60

• تبریز

فرش تبریز در میان فرش‌های دستبافت ایرانی جایگاه والایی دارد و این فرش ظریف‌بافت و زیبا، خواستارانی از سراسر جهان دارد. فرش تبریز یادگار استادکارانی ماهر است که بنیان فرش دستبافت تبریز را در قرن سوم بنا نهادند. استادکاران تبریزی هنر بافت فرش را نسل به نسل ارتقاء داده‌اند و میراثی ارزشمند را برای قالیبافان امروز به یادگار گذاشتند.

فرش تبریز در طرح‌ها و الگوهای متفاوتی بافته می‌شود. قالیبافان طرح‌های ترنجی مختلف، تصویر اشیاء گوناگون و نقوش گیاهان و حیوانات را در کمال زیبایی و حتی به صورت سه بعدی روی تار و پود قالی به تصویر می‌کشند. ازآنجایی که تقریباً هر ناحیه، سبک خاص خود را در فرشبافی پیاده می‌کند، کیفیت، قیمت و طرح فرش‌ها متغیر است. بنابراین اگر قصد خرید فرش دستباف دارید، حتماً فرش را از یک فروشنده معتبر خریداری کنید تا از شناسنامه فرش آگاهی کامل داشته باشید. پالت رنگ از رنگ‌های بسیار پررنگ و پرده‌های رنگی متضاد تا رنگ‌های ملایم متغیر است.

نقشه یکی از ویژگی‌های شاخص فرش تبریز است. به طور مثال طرح هایی که در بافت فرشهای تبریز به کار می رود به نام طراح و نقاش آن نامگذاری شده است؛ مانند: نوین فر، سالاری، خطیبی، علیا، تقی زاده، صفریان و....

در فرشهای دستباف تبریز، نقشه ماهی از40 رج الی50 رج بافته میشود. طرحهای سالاری و نوین فر و خطیبی و صفریان از رج‌شمار 55 الی60 تولید می گردد، طرحهای علیا و تقی زاده به ندرت در رج‌شمار 40 رج و عمدتا با رج‌شمار 50 رج تولید میگردند.

در بعضی مواقع نیز بنا به سلیقه بافنده فرشهای با رج‌شمار بالاتر نیز تولید می شود.

• خراسان

فرش و قالی دستباف مشهد عموماً طرحی منحنی با تک ترنج مرکزی، حاشیه‌های گلدار و زمینه‌ای شلوغ با گل‌های پخش دارد. پشم مرغوب مشهد در سراسر ایران شهرت دارد. فرش خراسان بافته شده با این پشم مرغوب کیفیت بالایی دارد و یکی از زیباترین فرش‌های دستبافت در ایران و جهان محسوب می‌شود.

• رنگ های خاکی، آبی و قرمز تیره از رنگ‌های اصلی فرش مشهد هستند.
• فرش مشهد با پشم نرم بافته می‌شود، بافت منسجمی دارد و پرز آن کوتاه می‌شود.
• تار عموماً پنبه‌ای و پود پنبه‌ای یا پشمی است.
• بافندگان مشهد از گره‌های فارسی استفاده می‌کنند.
• هنگام خرید حتماً پشت فرش را نیز بررسی کنید، چون کیفیت فرش به تعداد گره‌ها بستگی دارد.
• در فرشهای خراسان به غیر از طرحهای کلاسیک تولیدات فرش های دستباف مدرن به صورت گلیم و فرش(برجسته) در طرحها ورنگ بندی متفاوت مانند قندوسی، سه کاج، مرغی، درختی و... بافته یم شود که بازار صادراتی بسیار خوب و طرفداران زیادی دارد.

• قم

قم از دیرباز مرکز بافت فرش نبوده است اما در یکصد سال گذشته شماری از زیباترین قالیچه‌ها و بافت‌ها را تولید کرده است. فرش دستباف قم معمولاً با رنگ‌هایی جواهرگون و زرین بافته می‌شود (براق) که نفیس بودن و طراوت و شادابی آنها را صدچندان می‌کند.

آبی، قرمز و عاجی رنگ‌های غالب در فرش‌های دستبافت قم هستند که در حقیقت سه رنگ نمادین فرشبافی اصیل ایرانی نیز به شمار می روند. قالیبافان قمی نقشه‌های مختلفی را روی آفریده‌های خود پیاده می‌کنند. درخت زندگی، نمادی از زندگی جاودان، و موتیف‌های ترنجی مختلف متداول‌ترین نقشه‌های فرش دستباف قم هستند، هرچند فرش‌های باشکوه ابریشم قم قدمت چندانی ندارند، اما جنس اعلاء و بافت ماهرانه آنها را در زمره نفیس‌ترین فرش‌های جهان قرار داده است. امروزه با پیشرفت در روش‌های رنگرزی تعداد این رنگ‌ها از 4 تا 6 رنگ به بیشتر از 40 رنگ رسیده است. این رنگ‌ها شامل سرمه‌ای، آبی روشن و فیروزه‌ای، طوسی روشن و تیره، یشمی، مسی، مَله ای و … هستند. تمام فرایند رنگرزی در کارگاه های رنگرزی در قم به صورت طبیعی انجام می‌شود. معمولا رج‌شمار فرشهای تمام ابریشم قم از 55 الی 75 است.

• نایین

فرش بافی هنر نسبتاً جدیدی در نایین است که قدمت آن کمتر از صد سال است. تمام قالی‌های نایین با گره‌های فارسی، تارهای پنبه‌ای و خامه پشمی بافته می‌شود و پرزهای آن بسیار کوتاه می‌شود. البته در بعضی موارد تارهای ابریشمی نیز در بافت فرش دستباف نایین به کار برده می‌شود.

فرش‌های مرغوب‌تر با گره‌های ظریف‌تر با کرک بافته می‌شود. برخی قالیبافان نایینی از ابریشم در اطراف گل‌ها و طرح‌های اسلیمی استفاده می‌کنند. بعضی فرش‌های دستبافت نایین بسیار ریز بافت و نفیس بافته می شوند. در مجموع از 11 رنگ اصلی و 4 رنگ فرعی در بافته های نایین استفاده می‌شود. ساختار فرش سبکی تلفیقی و سنتی دارد که بسیار دقیق است. نقص‌هایی مانند جمع شدن فرش، آهارزنی، اختلاط رنگ و تکنیک اشتباه به ندرت در فرش نایین دیده می‌شود، فرش نایین بسیار مرغوب است و استاندارد بالایی دارد.

فرش دستباف نایین در یک سیستم نام‌گذاری به صورت چهارلا، شش لا و نه لا طبقه‌بندی می‌شود که منظور از لا همان لایه است. این نام‌گذاری کیفیت فرش را تعیین می‌کند و به تعداد لایه نخ‌هایی اشاره دارد که در هر رشته تار وجود دارد.

هرچه این تعداد کمتر باشد، فرش ظریف‌تر است و تراکم گره بالاتری دارد. تعداد لایه‌ها را می‌توان با شمردن تعداد رشته‌های موجود در یکی از ریشه‌های فرش تشخیص داد، اگر سه جفت نخ ببینید، فرش شش لا است. به عبارت دیگر هر چه تعداد لا کمتر باشد، فرش نفیس‌تر و ظریف‌تر و بالطبع گران‌تر است. معیار درجه‌بندی براساس لا به شرح زیر است:

• 4لا: بسیار نفیس
• 6لا: نفیس
• 9لا: خوب

 فرش 4لای نایین فرش با ارزشی است که امروزه به علت قیمت تمام شده بالا خیلی کم بافته می‌شود.

• بختیاری

ایل بختیاری، یکی از قدیمی‌ترین و نام‌آشناترین ایل‌های ایران زمینريال بافنده فرش‌های طرح خشتی است. فرش بختیاری با تار پنبه‌ای و پود پشمی بافته می‌شود و به همین دلیل سبک‌تر از اکثر فرش‌ ها و در عین حال یکی از بادوام‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی است. بافته های بختیاری غالباً به لوزی‌ها یا چهارگوش‌هایی تقسیم‌بندی می‌شود که گل‌ها یا حیوانات و پرندگان داخل آنها نقش بسته است، به همین دلیل به این نوع فرش، فرش خشتی می‌گویند.

• پَچ‌وُرک (تکه دوزی) (Patchwork)

این فرشها که به نوعی زیرمجموعه فرشهای مدرن دسته بندی میشوند با استقبال زیادی از طرف قشر جوان جامعه و افراد علاقه مند به دکوراسیون مدرن مواجه شده است.

برای تهیه این فرشها، تولید کنندگان، فرشهای دستباف مناطق مختلف که سابیده شده اند و یا غیر قابل استفاده شده اند را خریداری و جمع آوری کرده و آنها را در ابعاد مختلف تکه تکه می کنند. سپس قطعات را در کنار هم گذاشته و اقدام به دوختن تکه ها به هم با چرخهای دوخت مخصوص می نمایند و جهت استحکام بیشتر، پشت فرشها را با پارچه مخصوص می پوشانند.

فرشهای پچ‌ورک در دو مدل یکی به صورت خودرنگ و دیگری به صورت الوان و رنگ آمیزی شده تولید می گردد.

• فرش وینتیج (Vintage)

این محصولات پاسخگوی علاقه و تمایل قشر جوان جامعه و تکمیل کننده دکوراسیون مدرن است که روز به روز گسترش بیشتری پیدا میکند. در فرایند تولید این دسته از فرشها نیز از فرشهای سابیده (نخ نما) و مستعمل، بید خورده و رفو شده که معمولا مربوط به شهر های تبریز، سبزوار و کرمان هستند استفاده میشود؛ و در موارد خیلی خاص از فرشهای سالم و نو نیز استفاده می گردد. پس فرش وینتیج می تواند یکی از گزینه‌های خرید فرش مدرن باشد.

ولی هر چقدر فرش مستعمل استفاده شده در وینتیج دارای آسیب دیدگی کمتری باشد از لحاظ قیمت نسبت به فرشهای ایراد دار (رفوشده) برتری دارد.

پروسه تولید فرشهای وینتیج:

• فرشهای دستبافت مستعمل را به وسیله مواد شیمیایی (هیدرو،کلر و....) در داخل استخرهای بزرگ به صورت شناور ساعتها قرار می‌دهند که ماهیت اصلی رنگ را بسیار ضعیف و به حداقل برسانند.
• سپس جهت خشک نمودن فرشها آنها را در محوطه باز و زیر آفتاب قرار می دهند.
• پس از آن بنا به سلیقه مشتریان و طراحان و تولیدکنندگان به فرشها رنگ را تزریق و طرح های جدید ایجاد می شود.
• لازم به ذکر است که فرشهای وینتیج به هیچ عنوان ثبات رنگی صد در صد ندارند.
• در مرحله آخر جهت از بین بردن بو و ناخالصی های احتمالی در فرش، آنها را چندین بار شور (شستشو) می کنند.

نکات مهم در ارزش گذاری و قیمت فرش دستباف:

• نگاه کردن به پشت فرش و لمس کردن قسمتهای مختلف: آن با نگاه کردن به پشت فرش میتوان یکنواختی و از نظم بافت آگاه شد. هر چه بافت منظم تر باشد، طرح نیز دقیق تر و صحبح تر نمایش داده می شود.
• نداشتن سوراخ، پارگی، ساییدگی و نداشتن رفو
• سطح پرزهای فرش باید یکنواخت باشد که با کشیدن دست بر روی فرش کاملا میتوان به مسطح یا نامسطح بودن فرش پی برد. که البته این مسئله مربوط به پرداخت فرش یا شیرینگ است که درموارد زیاد قابل اصلاح میباشد.
• نقشه فرش بافته شده میبایست با طرح اولیه که نقاش تهیه نموده است مطابقت داشته باشد و نباید از حالت طبیعی خارج شده باشد؛ مانند اینکه طرح فرش کوبیده و یا له شده و یا ازدیاد طول پیدا نکرده باشد.
• یکنواخت بودن لبه های فرش
• اندازه بالا پایین فرش (اصطلاحا سره) از مقدار استاندارد بیشتر نباشد. فرش به صورت صاف و بدون هیچگونه بالا و بلندی در سطح زمین صاف قرار گیرد، خالی نبودن بخشی از فرش، حذف نشدن بعضی از نقوش در فرش که همه این مسایل باعث می گردد این فرش را به عنوان یک فرش بدون عیب و با ارزش اعلام نمود. نحوه بررسی سره فرش این است که دو سر فرش را با متر اندازه گیری نموده و نباید تفاوت بین دو سر قالی از 4 سانتی متر بیشتر نباشد.
• رنگهای به کار رفته می بایست به صورت یکنواخت در همه جای فرش استفاده شده باشد. رنگهای گیاهی و طبیعی بسیار ارزشمندتر از رنگهای شیمیایی است. ولی متاسفانه در حال حاضر از رنگهای گیاهی به مراتب کمتر از رنگهای شیمیایی استفاده میشود و آن هم بخاطر قیمت تمام شده بسیار بالای فرش است.
• لازم به ذکراست تمامی فرشهای دستبافت به غیراز فرشهای تبریز بعد از تمام شدن بافت فقط پرداخت و روشویی (فاب شور) میشوند آن هم بدلیل اینکه مقدار ابریشم کم بکار رفته در فرش به صورت براق دیده شود. ولی در فرشهای دستبافت تبریز بعلت استفاده از نخ مرینوس و تراکم بالا در بافت و استفاده نسبتا زیاد از نخ ابریشمی (در گل ها و در کف متن و حاشیه) بعد از اتمام بافت میبایست جهت شستشو ارسال گردد که رنگ واقعی فرش و براقیت نخ های ابریشمی به زیبایی فرش اضافه نماید و فرش از حالت خشکی و سفتی به صورت نرم درآمده و به صورت یکنواخت بر روی سطح گسترده شود.